Xkcd là một trang web truyện tranh mini của tác giả Randall Munroe. Là một người tìm hiểu nhiều về khoa học, mình đã tốn không biết bao nhiêu thời gian cho nó, vì đọc nó thực sự rất hài và rất thấm. Nhưng cái hay nhất của xkcd có lẽ là vì nó đã giúp độc giả nói lên được những cảm xúc mà họ không quen nói. Các nhân vật được blog Quả Cầu sử dụng như Cueball, Megan, Danish, Black Hat, Beret đều là các nhân vật trong xkcd. Vì những nhân vật này không có khuôn mặt, nên những gì mình hình dung đều có không gian để được phóng chiếu vào đó.
Randall Munroe từng làm trong bộ phận robotic ở NASA, nhưng chỉ được trong 6 tháng vì cảm thấy việc vẽ truyện tranh trên mạng vui hơn (và kiếm được nhiều tiền hơn). Tên của anh được đặt cho một thiên thạch nằm giữa Sao Hỏa và Sao Thổ: thiên thạch 4942 Munroe. Quả thiên thạch này nếu mà đâm vào Trái đất thì cũng đủ sức gây ra một cuộc đại tuyệt chủng tương tự như thời khủng long. May là nó không hướng về phía Trái đất. Năm 2013, tạp chí Wired xếp xkcd vào một trong những sự kiện/sản phẩm/nhân vật liên quan đến công nghệ nhưng gây ảnh hưởng lớn tới kinh tế, chính trị, xã hội thế giới trong 20 năm qua, cùng với Mùa xuân Ả Rập, Steve Jobs, Bill Gates, Sheryl Sandberg, và WikiLeaks.
Giới thiệu về Wired: đây là tạp chí hàng đầu về công nghệ của Mỹ, với khẩu hiệu “Nơi ngày mai được nhận ra” (where tomorrow is realized). Khái niệm “crowdsourcing” cũng là do tạp chí này đặt ra.
Danh sách ở trên còn có cả… pornography 🤣
Quan điểm của Munroe về internet như sau: “Internet hay ở chỗ là bạn không dễ bị nhận ra bằng một người đã được lên TV”. “Nếu tính theo số lượng thì rất nhiều người có thể biết về tôi, nhưng họ sống rải rác khắp nước Mỹ và thế giới.”
Dưới đây là một số tranh của xkcd.
Bà mẹ đặt tên con mình là Robert'); DROP TABLE students;--. Đây thật ra là một dòng lệnh khiến cho toàn bộ dữ liệu của trường bị xóa. Bà ấy thực sự đặt tên con mình như vậy chỉ để chơi khăm nhà trường.
Cueball giơ tấm bảng ghi dòng chữ [Citation needed]([Cần dẫn nguồn]) trong một buổi nói chuyện trước công chúng của một chính trị gia. Trong Wikipedia, dòng chữ này là một thẻ được dùng để đánh dấu những ý thiếu dẫn chứng. Cueball thay vì giơ biển phản đối hay ủng hộ chính trị gia này thì lại dùng thẻ này.
Nhưng dấu ấn của xkcd không chỉ ở mấy tranh hài mà còn là ở những tranh lãng mạn:
Bức tranh này là một ẩn ý. Để thấy được ẩn ý này bạn cần vào link gốc để xem: https://xkcd.com/1110/ 
Vợ của Munroe bị ung thư vú, nên anh vẽ tranh này để mọi người hiểu thêm về ung thư. Xem ảnh gốc: https://xkcd.com/931/
Chuyện gì sẽ xảy ra nếu…?
Munroe có một hòm thư để độc giả gửi những câu hỏi kỳ lạ nhất có thể, và anh sẽ cố gắng trả lời chúng một cách khoa học và hài hước nhất có thể. Các câu trả lời như vậy được tập hợp vào sách “What if?”. Sách đã được Nhã Nam dịch sang tiếng Việt dưới cái tên “Nếu…thì?”, và mình có tham gia biên tập cuốn này.
Một đoạn phỏng vấn tác giả không được đưa vào sách, nhưng mình thấy có lẽ là nó toát lên toàn bộ thế giới quan của tác giả:
Một vài câu hỏi mà tôi thích đến từ trẻ con. Tôi nghĩ đôi khi người lớn quá chú trọng đến những kịch bản tạo càng nhiều sự phá hủy càng tốt. Khi ấy, tôi có trả lời thì cũng chỉ tô thêm vào những gì họ đã miêu tả, nên cũng chẳng có gì đáng ngạc nhiên. Trong khi trẻ con lại gửi những câu hỏi thật sự kỳ lạ nhưng vào thẳng vấn đề (“chuyện gì sẽ xảy ra nếu có một tòa nhà cao một triệu tầng?”). Tôi thích như vậy hơn, vì khi tôi trả lời, chúng thường đưa tôi đến những điều không lường trước được.
fivethirtyeight
Bìa cuối mình viết lúc kiến thức không được vững vàng lắm nên nghe triết lý cao siêu 🤣. Nếu được thì mình sẽ viết lại thế này:
Bạn đang có một câu chuyện hay ho thú vị, và muốn nó được kéo dài mãi mà không cảm thấy chán? Hãy đặt câu hỏi. Đặt thật nhiều vào. Trả lời chúng tất nhiên là tốn công tốn sức, và rồi sẽ có lúc bạn cảm thấy hoang mang. Nhưng nhờ thế, bạn sẽ thấy thật yên tâm với những điều hiện tại. Nhưng hay hơn cả, là đặt câu hỏi cho những điều tưởng như không bao giờ tồn tại. Lúc đấy, dù điều gì có xảy đến thì ta cũng có thể cười thật rạng rỡ, vì ta đã có trong tay vô số lối đi để tiếp tục cuộc hành trình.
Nói thêm một chút về cái tên. Bìa gốc tên là What if?, dịch sát thì phải là Chuyện gì sẽ xảy ra nếu?. Đồng ý rằng tên này dài, nhưng mình nghĩ nó hay hơn tên Nếu... thì? hơn nhiều. Nếu... thì? chỉ đơn giản là sự thắc mắc, khám phá một vấn đề gì đó. Còn Chuyện gì sẽ xảy ra nếu? còn hàm nghĩa dám đối diện với thứ mình cho là vô lý, và dám đánh đổ những gì mình tin là chân lý. Hy sinh cái nghĩa như vậy cho một cái tên ngắn, mình thấy thật không đáng.
Thật ra mình cũng hiểu là một người biên tập viên tốt là một người có thể mạnh dạn cắt bỏ những gì không cần thiết. Mình chỉ muốn nói là ở trường hợp này nếu lựa chọn cách dịch như vậy thì sẽ có những lớp nghĩa như vậy bị mất đi. Nhờ những lớp nghĩa đó mà độc giả mới có cơ hội được tự mình khám phá ẩn ý của tác giả. Nếu bỏ chúng đi, đồng nghĩa với việc họ bị tước bỏ niềm vui được mở ra những góc nhìn mà trước đây họ chưa từng có.
Hậu kiểm
Sách in ra bị lỗi hơi nhiều, có lẽ là do mình dùng Libre Office chứ không phải Microsoft Office. Quả thật muốn ủng hộ phầm mềm mã nguồn mở cũng khó, khi mà nó bị lỗi tùm lum. Ngoài các lỗi về định dạng ra thì một số chú thích mình cũng muốn viết lại cho dễ hiểu hơn.
| Trang | Vị trí | Sửa đổi |
| 34 | Hình | |
| 36 | Hình | |
| 41 | Chú thích | độ rờn rợn |
| 73 | Chú thích | |
| 74 | Chú thích | Star Wars |
| 104 | Chú thích (2), (3) ở trên | |
| 130 | Chú thích | Ví dụ để lưu số 600000 cần 6 ngăn nhớ trước dấu phẩy, để lưu số 0.00005 cần 5 ngăn sau dấu phẩy. Nếu muốn máy tính lưu được cả hai con số đó thì cần tổng cộng 11 ngăn. Nhưng nếu biểu diễn chúng dưới dạng lũy thừa (6×10⁶, 5×10⁻⁵) thì chỉ cần 3 ngăn là đủ. Một ngăn cho cơ số, một ngăn cho số mũ, còn một ngăn cho dấu của số mũ. Điều này giảm tải cho bộ nhớ rất nhiều |
| 142 | Chú thích 3 | do gặp sự cố |
| 186 | Chú thích | Star Wars |
| 187 | Công thức | |
| 149 | Chú thích | dù vậy súng hơi → dù súng hơi… |
| 172 | Chú thích | (thật ra không có lực ly tâm, mà chỉ có lực hướng tâm. Nhưng khi ở hệ quy chiếu bên ngoài quan sát, ta sẽ thấy vật chuyển động ly tâm, mà mọi người thường gọi nhầm là lực ly tâm. Tác giả thay vì chú thích cho đàng hoàng thì lại cố tình làm độc giả rối thêm – ND) |
| 198 | Chú thích | đừng bao giờ đùa với nhân viên khám nghiệm tử thi. |
| 201 | Công thức | |
| 208 | Chú thích | (chính xác là |
| 215 | Chú thích | (gọi là trinh sản) |
| 228 | Công thức | |
| 230 | Chú thích | các hình ảnh trong phim Star Wars |
| 236 | Chú thích | ND |
| 243 | Chú thích (2), (3) ở trên | |
| 249 | Chú thích | Ping là độ trễ truyền gói tin, là khoảng thời gian từ lúc máy A chuyển lệnh cho tới khi máy B nhận được lệnh. Ping tốt có giá trị từ vài đến vài chục milli giây. 80 triệu milli giây là khoảng một ngày, nghĩa là một câu chat phải mất ít nhất là 2 ngày mới nhận được trả lời. – ND |
| 250 | bộ con sóc? Nên gọi là bộ đồ lượn thì hay hơn | |
| 326 | Chú thích | |
| 331 | Gạch ngang | |
| 344 | siêu thanh | |
| Cục sạc: thống nhất đơn vị là TLMG hay MIPS. Mình thì nghĩ đơn vị đo lường thì không nên dịch. Chỉ cần ghi “(million inputs per secone – MIPS)” là được. |
Sự hy vọng sẽ không bao giờ đến...
… không phải là vì nó có thể bị dập tắt (“hy vọng trồi lên bất tận” – Alexander Pope), mà là khi ta học được rằng thế nào ta cũng sẽ thất bại mỗi lần hy vọng xuất hiện. Khi một người đã chịu nhiều nỗi đau đến mức một ngày họ bàng hoàng kết luận rằng họ không còn khả năng để hy vọng thêm một lần nào nữa rồi, thì toàn bộ thế giới xung quanh họ sẽ rùng rùng biến đổi. Một khi họ đã học được rằng mình hoàn toàn bất lực để thay đổi tình hình, thì kèm theo đó họ cũng sẽ có những niềm tin mới để hợp lý hóa sự cam phận của mình. Những niềm tin mới này – tuy sai – nhưng lại rất logic, khiến cho họ không những không có động lực để thay đổi, mà còn có động lực để không thay đổi.
Đã có hằng hà sa số những bài viết giải thích những ngộ nhận phổ biến, và cũng đã có hằng hà sa số những dự án thay đổi nhận thức cộng đồng. Nhưng cuộc sống đã cho họ quá đủ trải nghiệm rồi nên họ mới thành ra như thế. Giờ muốn họ thực sự suy nghĩ điều ngược lại thì cần cho họ một sự trải nghiệm mới nhiều gấp đôi, gấp ba. Nên nếu chỉ dừng ở việc hy vọng cái hiểu đúng sẽ đủ khả năng cạnh tranh với cái hiểu sai, còn bản thân những thứ đang dung dưỡng cái sai thì không bị đả động đến, thì chỉ là chữa phần ngọn chứ không phải phần gốc. Nên không giống như những dự án xã hội khác, chúng tôi chọn con đường mà chúng tôi tin là triệt để hơn: xây dựng một con đường để mọi người cùng hợp lực xóa bỏ những hiểu lầm, ngộ nhận và niềm tin sai của bạn mình mà không quá gian lao.
Cho đến nay chúng tôi đã tìm hiểu 7 ngành và 25 chuyên ngành khác nhau để làm nền tảng cho dự án. Từ khi web hoạt động đến nay trung bình mỗi ngày chúng tôi đón nhận 160 lượt xem trang. Mục tiêu của chúng tôi là lan tỏa rộng hơn khái niệm sự bất lực học được, thử nghiệm và hoàn thiện cách tiếp cận họ, khai phá sâu hơn các vấn đề nằm chìm đằng sau, thông qua sự giúp sức của các bạn đồng chí hướng. Dự kiến chúng tôi cần tối thiểu 70 triệu VNĐ để hoạt động cho năm 2021 (200k/ngày), bao gồm trả lương, trang thiết bị, đi lại, thuê chuyên gia.
Tinh thần của dự án Quả Cầu là: phản tư với mọi quan điểm của mình, trân trọng người khác tuyệt đối, tò mò với điều khiến mình sợ hãi, và dũng cảm thay đổi cái gây hại. Chúng tôi cần sự hỗ trợ của bạn để lan tỏa tinh thần đó. Bất kỳ sự đóng góp nào, dù lớn hay nhỏ, đều quý giá. Hãy hỗ trợ Quả Cầu dù chỉ là một ly cà phê – và bạn sẽ chỉ mất một phút để giúp. Cảm ơn bạn.