Vì mục tiêu ở đây là hướng tới sự an lạc, hoặc hạnh phúc, hoặc chất lượng sống của họ, nên cũng không có lý do gì để nói rằng ta đang thiếu tôn trọng họ. Ai nói như vậy là mâu thuẫn. Cũng là vì mục tiêu không phải là để họ phải làm theo quan điểm của ta, mà là để họ không chối bỏ sự mâu thuẫn trong niềm tin của họ nữa, nên cũng không có lý do gì để nói rằng ta đang áp đặt họ, hay vi phạm tự do tư tưởng (freedom of thought) của họ. Ai nói như vậy là mâu thuẫn.
Phần này tới đây là hết. Bạn có thể đọc phần tiếp theo, hoặc kéo xuống để đọc thêm phân tích.
Đây là những suy nghĩ của tôi sau khi đọc xong các chương 1, 2, 3, 5, và một nửa các chương 4, 6, 8 của cuốn sách Phải Trái Đúng Sai của Michael Sandel. Tôi sẽ chia phần này thành hai nhỏ: trước khi đọc Kant (các chương 1, 2, 3) và sau khi đọc Kant.
Trước khi đọc Kant
Nhận xét chung:
- Các bên tham gia tranh chấp đều quan tâm đến công bằng, sự xứng đáng, quyền và quyền lợi của bản thân chứ ko phải là sự an lạc (well-being) của người kia. Hoàn toàn không có các chủ đề như hăm dọa, lừa dối, tự tử, tự làm tổn thương bản thân, tuyệt vọng, bất lực
- Không có câu chuyện nào nói gì về việc người được hưởng lợi sẵn sàng từ bỏ mọi quyền và lợi ích của mình để gánh vác thiệt hại cho người kia
Sau khi đọc Kant
Kant rất chú trọng việc hành động của mình là tự chủ hay ngoại trị. Câu hỏi đặt ra ở đây là sự áp đặt này là tự chủ hay ngoại trị? Một người được xem là tự chủ/có đạo đức khi họ làm theo quy tắc bản thân. Với quy tắc “giúp người mắc kẹt hoàn toàn thoát khỏi nó”, thì sự áp đặt là lựa chọn, là nghĩa vụ anh ta tự giao cho mình. Nó cũng thỏa mãn hai phép thử của Kant: phổ quát hóa và tôn trọng mục đích tự thân của người bị tác động (là sinh vật có lý trí). Nếu người khác chống lại quy tắc này, thì họ đang chống lại sự tự do của anh. Nếu anh nghe lời họ, thì điều anh làm không có giá trị đạo đức.
Xét trường hợp con hươu bảo rằng: “tôi thà chết còn hơn được anh cứu” (hoặc “tôi không chấp nhận bất cứ sự áp đặt nào, kể cả khi điều đó thực sự tốt cho tôi”). Vậy ta có thể đặt câu hỏi: tại sao nó lại làm vậy? Vì nó sợ, hay vì nó có một quy tắc đạo đức?
Nếu là do nó sợ
→ nó đang bị một ngoại lực điều khiển
→ sự chống đối của nó không phải là đạo đức, không phải là tự do nó có được
→ càng khẳng định sự áp đặt này không phương hại đến sự tự do của nó
Còn nếu đó là mệnh lệnh đạo đức, thì việc làm đó phải thỏa mãn hai phép thử Kant đưa ra. Tôi thấy quy tắc này không thể phổ quát được, cũng không hề tôn trọng mục đích tự thân của anh. Và kể cả khi thỏa mãn hai phép thử đó, thì điều đó cũng không có nghĩa là anh phải dừng lại, vì điều anh làm cũng đạo đức không kém. Lưu ý là Kant cũng cực lực phản đối sự nhầm lẫn giữ việc đồng ý không trói buộc và tinh thần tôn trọng sự tự chủ và nhân phẩm con người.
Nhân tiện, tôi thấy cách Kant nói rằng sự tự chủ vượt ra khỏi vô cùng giống việc cho rằng bản chất của bản ngã là sự điều chỉnh chú ý.
Lưu ý quan trọng: tôi không phải là người học luật. Tin lời người trên mạng nói là toang đấy.
Thật ra chẳng ai muốn lôi pháp luật ra để nói chuyện cả, nhưng cũng sẽ có trường hợp mọi người lôi chuyện luật pháp ra nói chuyện, vì đúng là trông có vẻ như ta đang vi phạm vào quyền tự do ý chí của họ. Mà quyền đó là quyền căn bản, là nhân quyền. Kể cả khi nó đi ngược lại các chuẩn mực khác như đạo đức xã hội, gia đình, tôn giáo (nếu có), thì bạn cũng không có quyền cưỡng ép họ.
Tuy nhiên, thế nào là cưỡng ép? Điều 127 bộ luật dân sự 2015 có định nghĩa:
Đe dọa, cưỡng ép trong giao dịch dân sự là hành vi cố ý của một bên hoặc người thứ ba làm cho bên kia buộc phải thực hiện giao dịch dân sự nhằm tránh thiệt hại về tính mạng, sức khoẻ, danh dự, uy tín, nhân phẩm, tài sản của mình hoặc của người thân thích của mình.
Như vậy, bạn chỉ đang cưỡng ép họ khi điều bạn làm đang đe dọa tính mạng, sức khoẻ, danh dự, uy tín, nhân phẩm, tài sản của họ hoặc của người thân thích của họ. Nhưng vì không khó để thấy là bạn đang tôn trọng tính mạng, sức khoẻ, danh dự, uy tín, nhân phẩm, tài sản của họ hoặc của người thân thích của họ, nên bạn không cưỡng ép họ gì cả.
Ta hãy lấy một ví dụ khác. Một người bị ung thư và bác sĩ nói là phải phẫu thuật. Nhưng để được phẫu thuật thì bác sĩ phải được sự đồng ý của bệnh nhân. Nếu bệnh nhân không muốn chữa trị thì bác sĩ không được phép chữa trị, mặc dù rõ ràng về mặt chuyên môn rõ ràng là từ chối điều trị là có hại cho sức khỏe. Nếu mà bác sĩ cố tình điều trị cho bệnh nhân này thì đó là hành vi cưỡng ép.
Tuy nhiên bác sĩ đó vẫn có quyền thuyết phục họ. Nếu bác sĩ nhận thấy lý do để bệnh nhân từ chối chữa trị dựa trên một niềm tin tôn giáo/triết lý sống nào đó, mà triết lý đó thực ra nói là nên chữa, nhưng do bệnh nhân hiểu sai mà nói rằng triết lý đó bảo không nên chữa, thì chẳng có lý do gì bác sĩ phải đồng ý với cái hiểu sai đó cả. Nếu bác sĩ cảm thấy mình cần bỏ hết công việc để chỉ cho họ thấy mâu thuẫn của mình, thì bác sĩ vẫn có quyền đó.
Nói cách khác, nếu như có đủ bằng chứng cho thấy người đó đang nói “hãy cứu chữa cho tôi”, mặc dù bên ngoài họ luôn nói “đừng có đụng vào tôi”, thì không việc gì bác sĩ phải dừng lại cả.
Vậy, theo tôi hiểu, vấn đề này liên quan đến những quyền sau đây:
- Quyền tự do ý chí. Quyền này là nhân quyền, là quyền căn bản, sinh ra là có. Chỉ có pháp luật mới được phép hạn chế quyền này của bạn
- Quyền cản trở mong muốn của người khác. Bình thường không ai có quyền này, chỉ trừ khi người đó (1) được người đại diện pháp luật chỉ định, hoặc (2) đang ở trong mối quan hệ cha mẹ – con cái với người khác. Lý do để pháp luật cho cha mẹ cái quyền can thiệp vào ý định của con cái vì bản chất mối quan hệ này là mối quan hệ cung cấp – phụ thuộc, và người phụ thuộc thì có không có khả năng chịu trách nhiệm với quyết định của mình. Pháp luật sẽ cấp sẵn quyền này cho cha mẹ
- Quyền thuyết phục người khác thay đổi ý chí. Quyền này trông như là quyền can thiệp vào người khác nhưng thật ra lại là quyền tự do ý chí
- Quyền không thay đổi quan điểm. Quyền này cũng là quyền tự do ý chí. Nó bao gồm quyền không muốn nghe thuyết phục thêm và quyền không trả lời câu hỏi
Ta có bảng sau:
| Người được giúp | Người giúp |
| A: không muốn được giúp (quyền) | A*: tiếp tục giúp |
| B: không muốn thay đổi quan điểm (quyền) | B*: tiếp tục thuyết phục (quyền) |
Điều khiến cho bảng này khó nhận ra là vì:
- A và B trông giống nhau, và A* và B* trông giống nhau (nhập nhằng theo hàng dọc)
- Dù A phủ định A*, nhưng B không hề phủ định B*, dù trông nó rất giống vậy (nhập nhằng theo hàng ngang)
Nhưng nói chung, dù sự thuyết phục của bạn có làm họ khó chịu đến mấy, thì thuyết phục người khác cũng là quyền con người của bạn. Họ mà nói là bạn không có quyền thuyết phục họ, là họ đang xâm phạm nó. Họ đơn giản là không có quyền đó.
Rắc rối một chỗ, là đôi lúc, cách thuyết phục tốt nhất là không nói gì nữa và bắt tay vào làm. Ví dụ như với những người đang có sự bất lực học được, thì phải đem họ vào môi trường mới hai ba lần họ mới dần có ý niệm là mình có thể không bất lực. Nghĩa là muốn làm B* thì phải làm A*. Nhưng không thể chỉ vì cố chấp bám vào A* mà phủ nhận B* được. Khi kết quả đã tới thì tự nó sẽ giải quyết mọi việc. Luật pháp nào nói rằng cứ hễ có A* thì đều là bạn sai, không cần biết bạn có B* hay không, thì luật pháp đó đang dung dưỡng sự mắc kẹt của họ. Loại luật pháp như vậy tôi nghĩ vừa thiếu sự công bằng vừa thiếu sự nhân đạo. Còn nếu bạn tin là loại luật pháp bạn đang theo dựa trên sự công bằng và nhân đạo, thì cây ngay không sợ chết đứng.
Đó là chưa kể, với những người có rối loạn tâm lý, thì họ thật sự chỉ là những đứa trẻ trong thân xác người lớn. Luật pháp nào mà bảo họ có khả năng làm chủ hành vi của họ là luật pháp sai.
Ngay cả khi nó vi phạm quyền căn bản của người bị áp đặt, thì tôi nghĩ họ cũng sẵn sàng từ bỏ quyền đó để những người hỗ trợ họ mạnh dạn hơn trong việc áp đặt. Với họ, nói về mấy thứ như quyền căn bản là vớ vẩn. Thứ họ cần là sự ổn định tâm lý. Rõ ràng, trong trường hợp trợ tử, họ sẵn sàng từ bỏ quyền được sống để được giúp giải thoát. Xét trên quan điểm cả hai đều hướng tới sự an lạc (well-being) của người có vấn đề, thì có vẻ áp dụng thuyết vị lợi là hợp lý nhất. Mà thuyết này ngay từ đầu cũng xem quyền căn bản là vô nghĩa.
Ta còn có thể mở rộng ra thêm: liệu sự hiểu sai của họ có phủ nhận quyền tự quyết của họ không? Liệu sự ra quyết định theo cảm xúc bất kể đúng sai có được gọi là tỉnh táo nữa không? Trao quyền tự do lựa chọn cho người luôn cho mình đúng mà không có sự phản tư thì có hợp lý? Liệu việc họ mắc kẹt có tạo nên mối quan hệ cung cấp – phụ thuộc cho những người có khả năng giúp không? Tôi mong những người am hiểu luật có thể giúp tôi hiểu thêm vấn đề.
Giúp nhau thoát nợ
Khi một người cần vay nhiều thì sẽ có 2 nguồn để vay:
- Từ bạn bè, người thân
- Từ các dịch vụ cho vay tín chấp, bất kể đó là vì lợi nhuận hay phi lợi nhuận
Nhưng:
- Vay từ bạn bè, người thân thì khó mở lời, mà nếu đã mở lời thì cũng có vô số lý do để họ từ chối. Có những người dù có tiền và cũng quan tâm bạn bè nhưng vẫn quan niệm rằng "Không cho vay thì mất bạn. Cho vay rồi còn mất nhanh hơn"
- Vay dịch vụ thì có thể không đủ điều kiện để được vay, hoặc lãi quá cao, hoặc hạn mức không đủ để xử lý vấn đề
Ai cũng biết giải pháp cho chuyện này là góp gió thành bão, nhiều người cùng tham gia hỗ trợ họ. Một trong những cách thường gặp là gây quỹ cộng đồng, như mở tài khoản trên Thiennguyen.app hay GoFundMe rồi vận động mọi người tham gia, chia sẻ. Nhưng giải pháp này có những vấn đề, ở cả phía cá nhân người cho tiền cũng như ở mô hình. Với người cho tiền, dù sự giúp đỡ người khác làm con người cảm thấy cuộc sống có ý nghĩa, việc mất tiền vẫn làm cho tâm lý của họ bị đau. Với mô hình, nó không chú trọng vào việc xây dựng cộng đồng hay thay đổi hệ thống, mà chỉ dừng ở mức từ thiện.
Song song với việc xây dựng các hình thức kinh tế thay thế phi tư bản, một giải pháp cho tình trạng này là thành lập một quỹ vi mô với mục đích giúp đỡ nhau hơn là kiếm tiền, nhưng vẫn đem lại lợi ích hợp lý cho người cho vay. Nếu bạn đã từng cho bạn bè mình mượn tiền và muốn chuyện này được giải quyết triệt để hơn, bạn có thể cân nhắc tham gia quỹ.