Có bao giờ bạn tự hỏi, tại sao chúng ta lại tin vào một cái gì đó? Câu trả lời: vì nó đúng. Hỏi tiếp: tại sao chúng ta lại muốn một cái gì đó? Vì nó tốt. Và tại sao chúng ta lại nhìn vào một cái gì đó? Vì nó đẹp. Bộ ba giá trị đúng – đẹp – tốt đó, theo quan niệm của các triết gia thời Hy Lạp cổ, là câu trả lời cho mọi khuynh hướng lý trí của chúng ta. Người nào đặt câu hỏi “tại sao lại tin vào cái đúng?” hay “tại sao lại muốn cái tốt?” là không hiểu bản chất của lý lẽ. Đã gọi là Chân Thiện Mỹ, thì chúng là tối hậu, không còn cái nào hơn.
Trong ba thứ đó, thì thường cái đúng và cái tốt đi cùng với nhau. Nhưng cái đẹp thì không như thế. Ta có thể có những cái đẹp sai sự thật, và có những cái đẹp phi đạo đức. Cũng giống như cảm xúc, cái đẹp thường bị chê trách là làm ta thiếu lý trí. Nhưng theo Kant, nói rằng cái đẹp khiến ta mất lý trí là không đúng. Trong khi cảm xúc thông thường là thứ cạnh tranh với lý trí, thì với Kant, khả năng nhìn ra được cái đẹp lại là đỉnh cao của lý tính. Chỉ có những loài động vật có phần não mới mới có thể hân hưởng được nó.
Cái đẹp vừa có thể xem là cảm xúc (bên trong ta), vừa có thể xem là một đặc tính của đối tượng (bên ngoài ta), giống như màu sắc hay kích cỡ vậy. Một đặc điểm quan trọng của nó là nó chiếm trọn mối quan tâm của chúng ta, nhưng lại không kích động ham muốn nào. Nếu bạn nhìn một cô gái khỏa thân giống như nhìn một tô phở bò, thì đó là bạn đang có kích động ham muốn. Nhưng cũng với cô gái đó, mà bạn nhìn vào như nhìn một ông già với những nếp nhăn thú vị, thì là bạn đang nhìn vào cái đẹp. Cả tô phở bò lẫn những nếp nhăn của ông già đều chiếm trọn mối quan tâm của bạn, nhưng một thứ làm bạn muốn chan thêm tương ớt vô, còn một thứ chỉ cần quan sát từ một khoảng cách là đủ. Nếu khoảng cách đó mất đi, nếu trí tưởng tượng bị nhấn chìm trong huyễn tưởng, cái đẹp có thể còn lại – nhưng nó là cái đẹp bị hư hoại. Gọi nó là cái đẹp là sự báng bổ cái đẹp. Chỉ khi nào một thứ hoàn toàn chiếm trọn mối quan tâm của chúng ta mà lại độc lập khỏi bất kỳ ứng dụng nào có thể có của nó, thì khi ấy chúng ta mới bắt đầu nói về vẻ đẹp của nó. Bản thân hành động thưởng ngoạn đã thỏa mãn ham muốn sử dụng nó rồi.
Cái cớ duy nhất để làm ra một vật vô dụng là vì ta ngưỡng mộ nó sâu sắc. Toàn bộ nghệ thuật là vô dụng.
Một tác phẩm nghệ thuật cũng vô dụng như một đóa hoa. Đoá hoa nở cho niềm sung sướng của chính nó. Chúng ta có được một khoảnh khắc sung sướng khi ngắm hoa nở. Đó là tất cả những gì có thể nói về quan hệ giữa chúng ta và hoa.
Tất nhiên, người ta có thể đem hoa đi bán và thu lợi cho mình, nhưng việc đó chẳng dính dáng gì đến hoa cả. Đó không phải là một phần của bản chất của loài hoa. Đó là một sự tình cờ. Đó là một sự lạm dụng.
Oscar Wilde
Tất cả các tác phẩm nghệ thuật đều xoay quay cái đẹp. Có những loại hình nghệ thuật đem lại cảm xúc nhanh, có những loại hình nghệ thuật đem lại cảm xúc chậm. Văn chương, hội họa, thi ca, điêu khắc, thư pháp, v.v., là những loại nghệ thuật đem lại cảm xúc chậm. Còn âm nhạc, điện ảnh, thời trang, ẩm thực, nhiếp ảnh, v.v., là loại hình nghệ thuật đem lại cảm xúc nhanh. Có vẻ như các loại hình nghệ thuật đem lại cảm xúc chậm thường được phối hợp với nhau và để truyền đạt một ý tưởng phức tạp nào đó, và các loại hình nghệ thuật đem lại cảm xúc nhanh sẽ thường được phối hợp với nhau để cùng làm tăng sự thích thú với giác quan.
Một điểm thú vị là ngay cả những thứ làm ta sợ hãi hay kinh tởm cũng có thể trở thành cái đẹp. Nếu không, bạn đã không thể xem phim kinh dị hay chơi trò đu dây cảm giác mạnh. Điều đó cho thấy cảm xúc đời thường và cảm xúc thẩm mỹ không phải là một loại cảm xúc. Một cái làm bạn muốn tránh xa nó, còn một cái giữ chân bạn lại. Hãy nhìn vào bức ảnh dưới đây. Cảm xúc khi bạn nhìn vào bức ảnh, và cảm xúc khi bạn là người trong bức ảnh, là khác nhau. Nhưng hai loại cảm xúc đó thường được gọi chung bằng một cái tên, và tất nhiên bạn cũng có thể có cả hai loại cảm xúc đó cùng lúc.
Bởi vì tự cái đẹp là thứ đáng để chiêm ngưỡng, nên nó chỉ có thể là cảm xúc tích cực, không thể là cảm xúc tiêu cực được. Tuy đúng là có rất nhiều tác phẩm nói về những cảm xúc tiêu cực, nhưng sự thể hiện nó (portrayal) thì lại là đẹp. Chúng ta không hề muốn mình đau khổ, nhưng chúng ta sẽ muốn thưởng thức “sự đau khổ” được trình diễn. Nếu đi xem kịch và bạn thấy nhân vật quá đau khổ đến mức bạn chỉ muốn đứng dậy để an ủi diễn viên, bạn không còn là người đứng từ xa để chiêm ngưỡng cái đẹp nữa. Bạn đã trở thành người trong cuộc, và đã có một mong muốn rõ ràng rồi. Lúc này, cái đẹp sẽ biến mất.
Nói cách khác, khi cái đẹp xuất hiện, ta có thể chấp nhận những điều phi thực tế, và thôi thúc thay đổi cái phi lý của ta sẽ được tạm ngắt đi. Nếu bạn xem phim Titanic mà lại thốt lên rằng “trời ơi, cái tấm gỗ đó cả Jack lẫn Rose đều cùng nằm được mà?“, thì cảm xúc bạn đang có khi xem phim không phải là cảm xúc thẩm mỹ.
Giúp nhau thoát nợ
Khi một người cần vay nhiều thì sẽ có 2 nguồn để vay:
- Từ bạn bè, người thân
- Từ các dịch vụ cho vay tín chấp, bất kể đó là vì lợi nhuận hay phi lợi nhuận
Nhưng:
- Vay từ bạn bè, người thân thì khó mở lời, mà nếu đã mở lời thì cũng có vô số lý do để họ từ chối. Có những người dù có tiền và cũng quan tâm bạn bè nhưng vẫn quan niệm rằng "Không cho vay thì mất bạn. Cho vay rồi còn mất nhanh hơn"
- Vay dịch vụ thì có thể không đủ điều kiện để được vay, hoặc lãi quá cao, hoặc hạn mức không đủ để xử lý vấn đề
Ai cũng biết giải pháp cho chuyện này là góp gió thành bão, nhiều người cùng tham gia hỗ trợ họ. Một trong những cách thường gặp là gây quỹ cộng đồng, như mở tài khoản trên Thiennguyen.app hay GoFundMe rồi vận động mọi người tham gia, chia sẻ. Nhưng giải pháp này có những vấn đề, ở cả phía cá nhân người cho tiền cũng như ở mô hình. Với người cho tiền, dù sự giúp đỡ người khác làm con người cảm thấy cuộc sống có ý nghĩa, việc mất tiền vẫn làm cho tâm lý của họ bị đau. Với mô hình, nó không chú trọng vào việc xây dựng cộng đồng hay thay đổi hệ thống, mà chỉ dừng ở mức từ thiện.
Song song với việc xây dựng các hình thức kinh tế thay thế phi tư bản, một giải pháp cho tình trạng này là thành lập một quỹ vi mô với mục đích giúp đỡ nhau hơn là kiếm tiền, nhưng vẫn đem lại lợi ích hợp lý cho người cho vay. Nếu bạn đã từng cho bạn bè mình mượn tiền và muốn chuyện này được giải quyết triệt để hơn, bạn có thể cân nhắc tham gia quỹ.
Cảm ơn bạn về bài viết, nhưng mình vẫn còn 1 thắc mắc. về 3 chân lý – chân thiện mỹ – có thể được đưa ra để làm động cơ của 1 số hành vi, vậy có bao gồm “tôi muốn cái đẹp – vì nó đẹp” không? (tương tự như sự ham muốn với cái “tốt”). Vào trường hợp thực tế: có khi nào ta đưa ra hành vi tác động đến 1 thứ “đẹp” (cả vô hình lẫn hữu hình) với lý do “vì nó đẹp” sẽ làm triệt tiêu cái đẹp thuần khiết của nó không? (nếu lấy gốc tham chiếu là tính chất lý giải của 3 điều tuyệt đối “chân – thiện – mỹ”).
Còn 1 điều nữa, mình ko đồng tình với ví dụ về jack và rose ở cuối bài, cách nói như vậy vô hình chung đã đặt ra tiêu chuẩn về cái đẹp trong hoàn cảnh ấy – nghĩa là “phải có bi thương, mất mát, thì đoạn kết đầy tiếc nuối và viên ngọc rose thả xuống biển sâu mới được gọi là đẹp”. Nhưng những người hi vọng jack và rose cùng nằm được lên tấm ván có thể nghĩ về việc “cả 2 cùng sống sót và hạnh phúc mãi mãi về sau” – theo mình cũng là 1 vẻ đẹp cảm xúc chứ, nhỉ.
Chúc bạn luôn vui vẻ và viết đc nhiều bài nhé <(”)