Bài này đáng lý ra chỉ bàn về Đạo giáo, không phải Phật giáo. Nhưng tôi xin được vay mượn một vài thuật ngữ của bên Phật vào đây cho tiện diễn đạt.
Ta hãy bắt đầu bằng quan điểm “đúng với sai là một” trước. Theo quan sát và thống kê của tôi, thì tùy hoàn cảnh cụ thể mà nó có những cách hiểu sau:
- Cái mình nghĩ là đúng cũng có thể là sai với người khác (nói theo tâm lý học hiện đại thì đây chính là naïve realism)
- Cái mình nghĩ là đúng nếu tìm hiểu thêm sẽ thấy hóa ra là ngược lại (nói theo tâm lý học hiện đại thì đây là trị liệu nhận thức)
- Bất kỳ quan điểm nào cũng phải dựa trên một hệ tiên đề nào đó. Mà vì các tiên đề có thể lựa chọn bất kỳ, nên phải nhận ra là đó chỉ là vấn đề hệ quy chiếu mà thôi
Nhưng tôi nghĩ nó tuyệt nhiên không phải là ý:
- Đúng và sai có giá trị ngang nhau
Vì nếu bảo đúng với sai có giá trị ngang nhau, thì phải nói là làm đúng cũng như làm sai. Mà nếu nói làm đúng cũng như làm sai, thì cũng phải nói là làm việc thiện cũng ngang bằng với làm việc ác, có tâm tham sân si cũng ngang với có tâm từ bi hỷ xả. Mà vậy thì sao gọi là để Đạo dẫn dắt được?
Nhưng tiếc là có rất nhiều người lại vô tình dùng nó theo cái ý sai như vậy. Và khi hiểu sai như vậy, cộng thêm cái ý “đừng hý luận nữa, ngôn ngữ không thể lột tả được hết đâu”, họ sẽ nâng cái ý “đúng với sai là một” thành “đúng sai miễn bàn”. Mà khi quan niệm như vậy, họ sẽ dễ dàng gạt bác bỏ quan điểm của người khác và rơi vào thiên kiến xác nhận.
Tại sao lại không dễ nhận ra điều này?
Giả sử rằng ta đang có quan niệm A1: cái mình nghĩ là đúng cũng có thể là sai với người khác. Sau khi đi đến kết luận như vậy, ý đó sẽ được rút gọn lại thành B: đúng với sai là một, và sẽ giữ lại cấu trúc đó. Nhưng tại sao lại cần rút gọn như vậy? Vì trí nhớ ngắn hạn của chúng ta chỉ giữ được 3 đến 4 thông tin cùng lúc. Để có thể xử lý các thông tin tiếp mà ý gốc cùng tham gia, não sẽ cần bỏ bớt một vài thông tin trong câu cho trống chỗ. Vì thành tố đúng và sai trong A1 có trọng lượng lớn hơn cái mình nghĩ, nên cái mình nghĩ sẽ được ngầm hiểu và lược bỏ, và đúng và sai sẽ được giữ lại trên lớp vỏ ngôn ngữ cho lập luận kế tiếp. Nói cách khác, ý gốc đã được biến đổi thành đúng với sai là một để phù hợp với việc lưu trữ trong não.
Nhưng rắc rối là khi lôi đúng với sai là một ra để dùng lại, nó không còn đúng theo ý gốc, mà là biến thành A2: đúng với sai có giá trị ngang nhau. Trong khi A2 chỉ trùng với A1 ở B mà thôi, chứ nghĩa hoàn toàn khác hẳn. Nói cách khác, A1 và A2 là hai ý đồng âm khác nghĩa.
Để tránh lẫn lộn, cần phải hiển ngôn được chính xác ý mình nói ra. Nếu không thì tuy ta đến với nó với cách hiểu đúng, nhưng thứ thấm vào trong người ta lại là cách hiểu sai.
Mà rắc rối hơn nữa, là Đạo gia lại cổ vũ sự vô ngôn. Nếu không có cách nào hiển ngôn được chính xác ý mình nói ra, thì cách hiểu sai lại càng được dịp phát tán.
Chuyện gì sẽ xảy ra nếu ta hiểu nó sai?
Lúc đó những lời ta nói chỉ là sáo rỗng, và những câu như “Đạo khả đạo phi thường đạo” chỉ là một sáo ngữ chặn họng (thought-terminating cliché) không hơn không kém. Còn không thì nó chỉ là cái cớ để nuông chiều bản thân. Nó chẳng khác gì cái status này cả:
Cái tiền đề rằng Đạo là một thứ gì đó nằm ngoài khả năng nhận thức của con người hoàn toàn hợp lý, và tôi hoàn toàn tôn trọng quan điểm này. Nhưng tôi cho rằng cái khoảnh khắc ta quyết định không nói gì về Đạo nữa chính là cái khoảnh khắc ta chấp nhận trở thành nạn nhân của thiên kiến xác nhận. Nếu ta chỉ hoài nghi bản thân cách hời hợt, cho có lệ, và tin vào trực giác của mình một cách mù quáng, thì ta đã không còn để cho Đạo dẫn dắt nữa. Đặc biệt là khi nó rơi vào tay của những người có rối loạn tâm lý: sự cộng hưởng của hai cái này còn khủng khiếp đến bao nhiêu.
Qua trải nghiệm cá nhân của tôi với những người học Phật hoặc Lão, hầu như tất cả đều chưa làm tới nơi tới chốn việc hoài nghi hiểu biết của mình. Và đó đều là những người hiểu biết rất rộng, nhiều năm thực hành, thậm chí có người còn có minh sư hướng dẫn.
Giúp nhau thoát nợ
Khi một người cần vay nhiều thì sẽ có 2 nguồn để vay:
- Từ bạn bè, người thân
- Từ các dịch vụ cho vay tín chấp, bất kể đó là vì lợi nhuận hay phi lợi nhuận
Nhưng:
- Vay từ bạn bè, người thân thì khó mở lời, mà nếu đã mở lời thì cũng có vô số lý do để họ từ chối. Có những người dù có tiền và cũng quan tâm bạn bè nhưng vẫn quan niệm rằng "Không cho vay thì mất bạn. Cho vay rồi còn mất nhanh hơn"
- Vay dịch vụ thì có thể không đủ điều kiện để được vay, hoặc lãi quá cao, hoặc hạn mức không đủ để xử lý vấn đề
Ai cũng biết giải pháp cho chuyện này là góp gió thành bão, nhiều người cùng tham gia hỗ trợ họ. Một trong những cách thường gặp là gây quỹ cộng đồng, như mở tài khoản trên Thiennguyen.app hay GoFundMe rồi vận động mọi người tham gia, chia sẻ. Nhưng giải pháp này có những vấn đề, ở cả phía cá nhân người cho tiền cũng như ở mô hình. Với người cho tiền, dù sự giúp đỡ người khác làm con người cảm thấy cuộc sống có ý nghĩa, việc mất tiền vẫn làm cho tâm lý của họ bị đau. Với mô hình, nó không chú trọng vào việc xây dựng cộng đồng hay thay đổi hệ thống, mà chỉ dừng ở mức từ thiện.
Song song với việc xây dựng các hình thức kinh tế thay thế phi tư bản, một giải pháp cho tình trạng này là thành lập một quỹ vi mô với mục đích giúp đỡ nhau hơn là kiếm tiền, nhưng vẫn đem lại lợi ích hợp lý cho người cho vay. Nếu bạn đã từng cho bạn bè mình mượn tiền và muốn chuyện này được giải quyết triệt để hơn, bạn có thể cân nhắc tham gia quỹ.