Từ cách một từ được đổ nghĩa đến việc dịch khái niệm philanthropy sang tiếng Việt

Cách một từ được đổ nghĩa

Tôi chưa tìm hiểu đủ vững về lý luận dịch thuật, nhưng qua những lần tôi tự ngẫm nghĩ về việc dịch thì tôi cảm thấy là mọi người sẽ có xu hướng muốn dịch những khái niệm ngành khoa học xã hội, nhân văn, triết học ra tiếng Việt hơn là mượn luôn từ nước ngoài, còn với những khái niệm ngành khoa học tự nhiên thì việc vay mượn từ nước ngoài không làm mình ngứa ngáy bằng. Tôi không chắc.

Với những từ mà ta không có truyền thống đủ lâu như ở phương Tây để mà sớm tìm được từ tương đương trong tiếng Việt, thì tôi nghĩ vấn đề ở đây không chỉ là tìm từ để dịch sao cho sát nghĩa mà cũng thuận tai, mà thực chất phải xem nó là xây dựng khái niệm mới trong tiếng Việt. Mà cũng lại theo những lần tôi tự ngẫm nghĩ và đọc lớt phớt về cách mà một từ được đổ nghĩa như thế nào, thì tôi nghĩ có thể đưa ra được một số quan sát sau:

Làm sao để tạo khái niệm mới?

Như vậy, nếu muốn tạo khái niệm mới thì tôi nghĩ quy trình sẽ là:

1. Vét cạn các nét nghĩa, các cách dùng, các cách hiểu về nó
2. Tìm những từ chứa đựng được càng nhiều nét nghĩa càng tốt

Ta hãy minh hoạ quy trình này bằng việc thử dịch từ philanthropy sang tiếng Việt.

Dịch từ philanthropy như thế nào?

Trước hết ta hãy liệt kê hết tất cả các nét nghĩa của từ philanthropy:

• *làm một cách tự nguyện
• *dựa trên tri thức
• *giải quyết các vấn đề xã hội
• *có tính bền vững và dài hạn
• *xuất phát từ lòng thương người (thiện)

Trước đây có một số người đề xuất dịch những từ này như sau:

• Nguyễn Xuân Xanh dịch là nhân ái
• Quỹ Hoà bình và Phát triển (HPDF) dịch là thiện nguyện
• Viện nghiên cứu Xã hội, Kinh tế và Môi trường (iSEE) dịch là phúc thiện

Nhìn chung những người làm trong lĩnh vực này tránh dùng từ từ thiện, vì cảm thấy nó có nét nghĩa *thường mang tính khẩn cấp, ngắn hạn mà philanthropy không có. Tuy nhiên họ vẫn không cảm thấy những cách dịch trên là chưa đạt, vì với nhiều người tiếp nhận họ vẫn hiểu hoạt động này không khác gì từ thiện.

Ta hãy biểu diễn tất cả các nét nghĩa này lên không gian nghĩa:

Dễ cảm thấy rằng nghĩa mặt chữ của nhân ái chỉ bao gồm *xuất phát từ lòng thương người (thiện) và không bao gồm những cái khác:

Cả phúc thiện cũng vậy:

Đối với thiện nguyện thì lại có thêm *làm một cách tự nguyện trong nghĩa mặt chữ:

Ở đây hãy giả định rằng nghĩa mặt chữ của các từ này đồng nhất với nghĩa thực sự được dùng của chúng.

Giờ hãy tạm xoá đi làm lại. Ta xét từ từ thiện. Nghĩa mặt chữ của nó cũng chỉ bao gồm *xuất phát từ lòng thương người (thiện) và không bao gồm những cái khác. Nhưng nghĩa thực sự được dùng của nó thì lại có:

• *làm một cách tự nguyện
• *giải quyết các vấn đề xã hội
• *xuất phát từ lòng thương người (thiện)
• *thường mang tính khẩn cấp, ngắn hạn

Ta hãy xem nó sẽ được biểu diễn thế nào:

Ta bật hết cả 4 từ từ thiện, nhân ái, thiện nguyện, phúc thiện này lên:

Ta thấy rằng nghĩa thực sự được dùng của từ thiện đã ôm hết tất cả nghĩa của các từ kia. Chính vì như vậy, nên nghĩa thực sự được dùng của chúng sẽ dần mở rộng ra cho bằng với từ thiện (quan sát 6b). Đây chính là nguyên do của sự chưa thoả mãn của nhiều người với những phương án dịch hiện tại. Để thoát khỏi cái bóng ma của từ thiện, ta cần tìm một từ nào có một nét nghĩa mà từ thiện không có (quan sát 6a).

Gọi X là cách dịch của philanthropy. Đây là X:

Bởi vì X chưa tồn tại trong tiếng Việt, nên tốt nhất khi tạo nó ta nên có càng nhiều nét nghĩa của X trên mặt chữ. Và để thoát khỏi cái bóng ma của từ thiện, nhất thiết trên mặt chữ đó phải thể hiện ngay được nét nghĩa *dựa trên tri thức hoặc *có tính bền vững và dài hạn.

Thấy rằng ta đã có thiện nguyện chứa được nhiều nét nghĩa trên mặt chữ nhất, ta có thể tạm gắn những nét nghĩa này trực tiếp vào thiện nguyện:

• thiện nguyện dựa trên tri thức
• thiện nguyện có tính bền vững và dài hạn

Mặc dù nghĩa mặt chữ của thiện nguyện dựa trên tri thức chưa bao hàm được hết tất cả những nghĩa thực sự được dùng của X, nhưng ít nhất nó đã thoát ra khỏi cái bóng ma của từ thiện. Và vì nghĩa mặt chữ của nó không chứa nét nghĩa nào mà X không có, nên việc đồng nhất nó với X sẽ dễ dàng được chấp nhận.

Ta có thể chỉnh sửa chúng thêm một chút cho gọn:

• thiện nguyện tri thức
• thiện nguyện bền vững

Đây chính là những đề xuất của tôi cho việc dịch philanthropy sang tiếng Việt.

Bạn có thể thảo luận hoặc xem những người khác thảo luận về cách dịch của từ này trong Nhóm chat cộng đồng của SNPO.

Khi một người đã chịu nhiều nỗi đau đến mức một ngày họ bàng hoàng kết luận rằng họ không còn khả năng để hy vọng thêm một lần nào nữa rồi, thì toàn bộ thế giới xung quanh họ sẽ rùng rùng biến đổi. Một khi họ đã học được rằng mình hoàn toàn bất lực để thay đổi tình hình, thì kèm theo đó họ cũng sẽ có những niềm tin mới để hợp lý hóa sự cam phận của mình. Những niềm tin mới này - tuy gây hại - nhưng lại rất logic, khiến cho họ không những không có động lực để thay đổi, mà còn có động lực để không thay đổi.

Đã có hằng hà sa số những bài viết giải thích những ngộ nhận phổ biến, và cũng đã có hằng hà sa số những dự án thay đổi nhận thức cộng đồng. Nhưng cuộc sống đã cho họ quá đủ trải nghiệm rồi nên họ mới thành ra như thế. Giờ muốn họ thực sự suy nghĩ điều ngược lại thì cần cho họ một sự trải nghiệm mới nhiều gấp đôi, gấp ba. Nên nếu chỉ dừng ở việc hy vọng cái hiểu đúng sẽ đủ khả năng cạnh tranh với cái hiểu sai, còn bản thân những thứ đang dung dưỡng cái sai thì không bị đả động đến, thì chỉ là chữa phần ngọn chứ không phải phần gốc.

Nhưng liệu ai sẽ là người đem lại trải nghiệm nhiều gấp đôi, gấp ba cho họ, khi xã hội vẫn hằng ngày có những ví dụ để tiếp tục khẳng định niềm tin tiêu cực đấy? Tại sao lại phải trông chờ vào những thứ ngẫu nhiên, khi ta hoàn toàn có thể tạo ra môi trường phù hợp cho họ? Và nếu không ta thì ai, khi ta mới là người hiểu rõ họ nhất và nhiều động lực nhất để giúp họ?

Nếu trong tâm trí bạn cũng có một người mà bạn rất muốn giúp họ thay đổi nhưng cảm thấy bế tắc, chúng tôi muốn mời bạn gia nhập Mạng lưới người thân, bạn bè của người có niềm tin tiêu cực để phối hợp cùng những người bạn khác. Đây là các hoạt động của nhóm:

Hỗ trợ 1-1 cho thành viên

Thảo luận các kiến thức liên quan đến sự tác động

Thành lập một cơ sở dữ liệu những người có tiềm năng và sẵn sàng trợ giúp nhau tác động đến cá nhân và cộng đồng người có niềm tin tiêu cực

Tìm hiểu thêm